در مقاله های قبلی با چگونگی دست یافتن به یک معنای شخصی از موسیقی و تفاوت نواختن و شنیدن موسیقی آشنا شدیم.
همچنین اهمیت جنبه شنیداری موسیقی که تقریبا آماری نزدیک به ۸۰ در صد از کل جمعیت انسانی در گیر آن هستند را مطرح کردیم.
در این میان به این نتیجه رسیدیم که نباید از لیست ترجیحات موسیقی و حقایق روانشناختی که گرایش های موسیقی افراد را تعیین می کند غافل شد.
تغییر خلق و خو با موسیقی
تاثیر موسیقی برروی روان و زندگی ما آنقدر عمیق و اثبات شده است که دیر یا زود مجبور هستیم آن را جدی گرفته و با آن آگاهانه تر برخورد کنیم.
انتخاب آگاهانه یعنی هر کس با آشنایی با سبک ها و تم های موسیقی و در نظر گرفتن نوع نیاز خود بتواند سبک مناسب خود را انتخاب و تغییردهد و از آن استفاده بهینه ببرد.
در هر نسل و هر سنی ویژگی های روانی خاصی وجود دارد که از جهاتی مثبت و از جهات دیگربرای صاحب آن ایجاد مانع و مشکل می کند به همین دلیل در طول زندگی ناگزیر از شناخت ، بررسی و کنترل این عوامل روانی هستیم.
بطور مثال برخی از روزهای پر مشغله از ضعف انرژی رنج میبریم و نمیدانیم که تنها با انتخاب یک موسیقی درست میتوانیم سطح انرژی خود را در چنین مواقعی بالا نگاه داریم
ویا گاهی آنچنان دچار اضطراب و خشم هستیم که ناخودآگاه عکس العمل های خارج از کنترل و خواست درونی انجام می دهیم
و با تکرار این رفتارهای خارج از کنترل کم کم درچار مشکلات اجتماعی میشویم یا در شرایط بهتر به اتاق های مشاوره یا مصرف دارو متوصل می شویم .
تغییرات مداوم خلق خو مخصوصا به شکلی که از کنترل ما خارج هستند موجب ناامیدی و سرخوردگی شده و بازدهی ما را کم می کنند.
دراین مقاله سعی شده که یک دسته بندی کلی از تم های موسیقی مطابق با خلق و خوی روانی داده شود و به طور خلاصه پس از معرفی تم ها، چند قطعه موسیقی نمونه نیز معرفی گردد.
چنانچه خواننده ها علاقه مند به جزییات بیشتر هستند می توانند به” کتاب موسیقی درمانی برای همه ” نوشته ی تد اندروز- نشر روان مراجعه کنند.
تم های موسیقی
هر موسیقی دارای یک تم و حالت عاطفی می باشد که از نظر فیزیولوژیکی تاثیر ثابتی بر روی شنونده ها از هر سابقه عاطفی و ویژگی ذهنی دارد اما گاهی نیز پیش می آید که یک قطعه موسیقی موجب اندوه عمیق فردی می شود درحالی که همان قطعه در فرد دیگر تاثیر اندکی دارد دلیل منطقی این موضوع فیلتر جذب ذهنی متفاوت در شنونده هاست.
دکتر علی زاده محمدی موسس موسیقی درمانی ایران در کتاب ” کاربردهای موسیقی درمانی” تم های موسیقی را به هفت دسته تقسیم کرده است.
دراین جا خلاصه ای از این تم ها جهت روشن تر شدن موضوع قبلی مان یعنی انتخاب موسیقی مناسب جهت اوقات مختلف ارائه می گردد.
دسته بندی که در زیر ارائه می گردد بسیار کلی بوده اما شما می توانید با نگاهی به سایت های مختلف مثل www.allmusic.com/themes به تقسیمات بسیار گسترده تری از تم های عاطفی و آلبوم های منحصر به فرد مربوط به آن دست پیدا کنید.
طبقه بندی عاطفی تم های موسیقی
دسته بندی کلی از تم های موسیقی با توجه به حالت های مختلف روانشناختی عبارتند از:
۱- تم آرامبخش
۲- تم نیرو بخش
۳- تم شیدایی
۴- تم فرح بخش
۵- تم حزین
۶- تم هیجانی (هیستریکال)
۷- تم خواب آور.
برخی از این تم ها با هم اشتراکاتی دارند اما در کل هر تم با ویژگی مخصوص خود قابل تفکیک است.
تم آرامبخش:
تم آرامبخش ملایم و یکنواخت است و حالت عاطفی خاصی ندارد به این معنی که شور و حالی به وجود نمی آورد و موجب تحریک یا در خود فرورفتن فرد نمی شود.
می توان این ویژگی را به عنوان مهمترین و برجسته ترین خصوصیت آن در نظر گرفت.
ریتم و گردش آرام و یکنواخت در ملودی موسیقی آرامبخش باعث کم شدن سرعت و فشار افکار، هیجانات و خستگی میشود.
در موسیقی کلاسیک غربی قطعه های آرامبخش زیادی ساخته شده اما د رموسیقی ایرانی ساختار فواصل به گونه ای است که بیشتر حالات غلیظ عاطفی را القا می کند و به ندرت به سمت موسیقی آرام می رود.
علت اصلی این پدیده شاید این است که ایرانیان افرادی پر احساس شیدا و پرمشغله هستند و عموما با موسیقی حزین و شیدایی هیجانات و فشارهای خود را تقلیل می کنند. آنها به سبب شدت احساسات، کم تر با موسیقی آرامبخش عجین شده اند و موسیقی دانان کمتری نیز به این مقوله پرداخته اند.
اما در روند استفاده آگاهانه از موسیقی ما موظفیم تعریف و ساختار موسیقی آرامبخش را نیز وارد لیست نیازمندیهای خود کنیم و به این وسیله خود را با احساسات ملایم نیز عادت دهیم.
تمرین شنیدن موسیقی آرامبخش کمک می کند تا از هیجان خواهی و حالات شیدایی اندکی فاصله بگیریم و کنترل بیشتری بر روی احساسات و عواطف خود پیدا کنیم.
چند نمونه از قطعات آرامبخش موسیقی کلاسیک عبارتند از:
ایر اثر باخ ،
مومان دوم کنسرتو کلارینت و کنسرتو برای فلوت و هارپ اثر موتزارت .
چند نمونه از قطعه های آرامبخش پاپ عبارتند از :
تم نیرو بخش:
در این گونه موسیقی ریتم بسیار پر قدرت و مهم است.
ملودی ، محرک و ایجاد کننده ی احساس مثبت و مطبوع می باشد.
این قبیل قطعات افسردگی، سستی و بی حالی را به احساس توانایی تسلط و اراده ی به دور از هیجانات تبدیل می کنند.
پس بد نیست برای امتحان هم که شده درعصرهای دلگیر پاییزی یا روزهای بیحوصله ی تنهایی ، تغییر حالت روانی خود را ازطریق شنیدن این نوع موسیقی تجربه کنید.
به عنوان نمونه ی قطعات نیرو بخش کلاسیک می توان اشاره ای داشت به:
نمونه ای از قطعات پاپ در این تم نیز قطعه ی
آواز پرنده با نوازندگی کنی جی می باشد.
ناگفته نماند که در موسیقی ایرانی نیز نمونه هایی در این تم وجود دارد مانند:
تمرین ماهور اثر داریوش دولتشاهی.
تم شیدایی:
شیدایی به معنی حالت عاشق پیشگی ادوار گونه است.
نوعی نوسان روحی بین اندوه و شادی.
حالتی که با اندکی تغییر به سمت شور و نشاط می رود و با تحریکی دیگر در دام حزن و اندوه می افتد. این گردش ادورای بین نشاط و حزن ایجاد حالتی شیدا گونه می کند .
بیشتر تصنیف ها و ترانه های ایرانی حامل این احساس هستند و با غلبه ی حس شور انگیزی و شیدایی سعی دارند حزن خود را نیز حفظ کنند.
عوامل مختلفی در شکل گیری شخصیت عاطفی ایرانیان نقش داشته که می توان از آن جمله به شرایط آب و هوایی و جغرافیا و بخصوص ساختار ژنتیکی و تاریخ پر آشوب اشاره کرد.
این عوامل موجب شده تمایل به حزن و سرخوشی ادواری در رفتار اکثریت مردم این منطقه جغرافیایی دیده شود.
به طور کلی با توجه به مطالعات موجود رفتاری می توان ادعا کرد که بر اثر غلبه ی این روحیه ی شیدایی ایرانیان مستعد عاشقی، تقدیر گرایی و بزرگ منشی و اغراق های رفتاری هستند.
نمونه هایی از موسیقی شیدایی در موسیقی ایرانی:
بهاردلنشین اثر روح الله خالقی ،
کیه در میزنه از آثار شیدا و
بیا ساقی اثر حسین علیزاده .
تم حزین:
این تم در شنونده ایجاد غم و افسردگی می کند.
برخلاف تصور عموم موسیقی که دارای این تم باشد هم دارای تاثیر مثبت است و هم تاثیر منفی.
این تم با تداعی خاطرات و تخلیه ی احساسات منفی موجب ایجاد تسکین و همدردی عمیق می شود. ازین رو شنیدن این تم برای کسانی که درحال سوگواری یا دچارناملایمات ، دلتنگی ها و فراق هستند مفید می باشد و فشار ناشی از سوگ و ناکامی را در آنها کاهش می دهد.
اما استفاده بیش از حد و عادت به آن موجب ناامیدی ، بدبینی و افسردگی بیشتر می گردد.
نمونه تم حزین موسیقی کلاسیک :
مارش عزا سمفونی شماره ۳ اثر بتهون
و نمونه قطعه حزین ایرانی :
پیش در آمد افشاری و ابوعطا اثر درویش خان.
قابل ذکر است که بیشتر ترانه های مربوط به دهه های سی و چهل که احساس تالم و از دست دادگی را یادآوری می کنند نیز در این مجموعه قرار می گیرند.
تم هیجانی (هیستریکال):
ملودی های ریتمیک در این تم، ایجاد هیجان فوری و میل به خودنمایی حسی و حرکتی توام با حالت رقص می کند.
این تم برای ایجاد شور و هیجان و کاهش سستی و بی حالی مفید است و به طور معمول با شرایط فیزیکی جوانان هم خوانی دارد و به تخلیه هیجانات آنها کمک می کند.
باید متذکر شد که این تم بسیار سطحی و عوام پسند بوده و به عنوان شش و هشت شهرت دارد که ضمنا باعث تحریک هورمون ها و القا مصنوعی هیجان و بیقراری می شود و ثبات و آرامش واقعی را بوجود نمی آورد.
تم فرحبخش:
ملودی های نسبتا تند و ساده ی این تم ایجاد نشاط و سرزندگی می کند.
حالت نشاط و انبساطی که به دور از هیجانات تم هیستریکی است و در واقع نوعی تحرک آمیخته با ثبات و آرامش و تسلط بر خود را القا می کند.
از نمونه قطعه هایی که دراین تم نوشته شده اند چند نمونه در زیر آورده شده است:
دریاچه قو رقص اسپانیایی اثر چایکوفسکی و
سرناد اثر شوبرت اشاره کرد.
تم خواب آور (خلسه آور):
ریتم سنگین و ملودی آرام و یکنواخت این تم ذهن را تسخیر و بدن را آرام می کند.
تمرکز عمیق بر روی این تم واکنش های فیزیولژیکی بدن مثل تنفس و فشار خون را تحت تاثیرقرارمی دهد.
این قبیل موسیقی بیشتر برای مدیتیشن و خواب مغناطیسی استفاده می شود.
احتمالا نمونه های این موسیقی را قبلا بسیار شنیده اید و در فضای اینترنتی هم دسترسی کافی به آن هست.
با عنوان نمونه می توانید به آثار
جیم اولیور و
گوردن جفرز مراجعه کنید.
مقاله چاپ شده د رمجله هفت روز زندگی
زهره طاهری کارشناس و پژوهشگر موسیقی